Тематические линии для комментирования принятия нового пакета законов по защите женщин и детей

Әйелдер мен балаларды қорғау жөніндегі жаңа заңдар пакетін қабылдау аясындағы ақпараттық-түсіндіру жұмыстарына арналған тақырыптық желілер 

I. Әйелдер мен балаларды қорғауды қамтамасыз ету жөніндегі заңнамалық бастамалар циклін аяқтау

1. Президенттің бастамасы

Президент Қ. Тоқаев «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әйелдер құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» және «Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне әйелдер құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңдарға қол қойды.

ҚР Парламенті Сенатының төрағасы Мәулен Әшімбаев осы заңдарға түсініктеме бере отырып: «ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев әйелдердің құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қорғауды қамтамасыз ету мәселелеріне басымдық береді. Мемлекет басшысының тапсырмалары аясында тиісті заңдар әзірленді. Атап айтқанда, әйелдер мен балалардың заңды мүдделерін қамтамасыз ету және елдегі отбасы институтын нығайту үшін қосымша құқықтық тетіктер енгізілуде. Сонымен қатар, тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін жауапкершілік артады».

Бұған дейін Сенат депутаттары «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әйелдер құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңды және ілеспе құжатты екі оқылымда мақұлдаған болатын.

Негізгі Заң 15 заңнамалық актісіне, оның ішінде жеті кодекс пен сегіз заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізуді көздейді. Ілеспе заң әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекске түзетулер енгізуді қарастырады. Кәмелетке толмағандарды қорлау (қорқыту, кибербуллинг) және 16 жасқа толмаған баланы қоғамдық көліктен мәжбүрлеп түсіру және басқа да түзетулер үшін әкімшілік жауапкершілік белгіленеді.

Қабылданған заңның басты міндеті балалар қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша мемлекеттік саясаттың құқықтық, экономикалық, әлеуметтік және ұйымдастырушылық негіздерін жетілдіру, әйелдер мен балаларға қатысты қылмыстардың алдын алу және жолын кесу болып табылады. 

Мемлекеттік кеңесші Ерлан Қарин атап өткендей, заң жобасын Мәжіліс депутаттары 2023 жылдың қыркүйегінде, Мемлекет басшысының Жолдауынан кейін әзірледі, онда ол отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін жауапкершілікті күшейтуді тапсырды.

Тұрмыстық зорлық-зомбылықты криминализациялау, балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың барлық түрлері үшін жазаны қатаңдату және тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы алдын алу шаралары негізгі заңнамалық жаңашылдықтар болып табылады.
          «Әйелдер мен балалардың іргелі құқықтарын қорғау мемлекеттік саясаттың басымдықтарының бірі болып табылады және Мемлекет басшысының назарында. Ұлттық құрылтайдың үшінші отырысында Президент отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылықты қоғам боп күресті қажет ететін әлеуметтік проблеманың бірі ретінде белгіледі» деп жазды Ерлан Карин өзінің Telegram-арнасында.

Президент Қ.Тоқаев әйелдердің құқықтарын қорғау және балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерін үнемі көтеріп отырады. Президенттің бастамасымен 2019 жылдан бастап әйелдер мен балалардың жыныстық қол сұғылмаушылығына, адам саудасына қарсы қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілік күшейтілді. ІІМ құрылымында әйелдерді зорлық-зомбылықтан қорғау бойынша арнайы бөлімшелер құрылды. Ел Президентінің тапсырмасы бойынша 2021 жылы олардың штат саны 256 бірлікке дейін ұлғайтылды. Мұндай лауазымдар қазір әрбір қалалық және аудандық полиция органында бар. Сондай-ақ, әйелдер мен кәмелетке толмағандарға қатысты жыныстық зорлық-зомбылық қылмыстарын тергеу бойынша әйел тергеушілердің мамандануы енгізілді.

2023 жылы Мемлекет басшысы отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылықтың кез келген көрінісі үшін жазаны қатаңдатуды тапсырды. Бұл тапсырма Президенттің Жарлығымен 2023 жылғы 8 желтоқсанда бекітілген Адам құқықтары мен заңның үстемдігі саласындағы іс-қимыл жоспарына енгізілді. Оны іске асыру шеңберінде мүдделі мемлекеттік органдар Бала құқықтары жөніндегі уәкілмен және Парламент Мәжілісінің депутаттарымен бірлесіп әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың кез келген көріністері үшін жауапкершілікті қатаңдатуға, отбасы институтын нығайтуға және кәмелетке толмағандардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған заңнамалық түзетулер әзірледі.

         Сонымен қатар, Мемлекет басшысы жыл басында «Egemen Qazaqstan» газетіне берген сұхбатында қарапайым азаматтардың осы мәселе бойынша ұстанымын толық қолдайтынын айтты. Осыдан кейін заңнамалық шаралар одан әрі күшейтіліп, ұрып-соғу және денсаулыққа жеңіл зиян келтіру қылмыстары Әкімшілік кодекстен Қылмыстық кодекске ауыстырылды. Ұрып-соғудың кез келген фактісі енді Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі шеңберінде қаралатын болады.

         Осылайша, тұрмыстық зорлық-зомбылықты криминализациялау Президенттің әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың кез келген көрінісі үшін жауапкершілікті күшейту туралы тапсырмаларын орындау болып табылады.

         Отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін жазаны қатаңдату Қ.Тоқаевтың сайлауалды бағдарламасының негізгі тармақтарының бірі болды. Жаңа заңдар пакетінің қабылдануымен оның отбасылық және тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы іс-қимылды күшейту туралы сайлауалды уәдесі толығымен орындалды.

         Бұл заң ТМД-да әйелдер мен балаларды қорғауды қамтамасыз ететін маңызды өзгертерді көздейтін бірінші болды. 

         Осылайша, отбасында да, қоғамда да әйелдер мен балаларды көп деңгейлі қорғауды қамтамасыз ететін заңнамалық бастамалар циклі аяқталды. Енді, ең бастысы, заңның орындалуы мен толыққанды орындалуын қамтамасыз ете отырып, оның әлеуетін іске асыру.

2. Азаматтық қоғамның қолдауы

 Бишімбаевтің қылмыстық әрекеті қоғамда жинақталған проблемаларды, жасырын кедергілерді, қарама-қайшы көзқарастар мен негіздерді әшкерелеген басты оқиғаға айналды деуге болады. 

Бас прокуратураның мәліметінше, Қазақстанда жыл сайын отбасылық абьюзерлердің қолынан кемінде 80 әйел қаза табады, күнделікті полицияға тұрмыстық зорлық-зомбылық фактілері бойынша 300-ге жуық арыз келіп түседі.

ҚР Бала құқықтары жөніндегі уәкіл Д. Закиеваның айтуынша, өткен жылы 69 әйел мен 7 бала қайтыс болған. Күн сайын 342 адам отбасылық және тұрмыстық зорлық-зомбылыққа ұшырайды. "Бұл заң зорлық-зомбылыққа жол бермеу мәдениетін қалыптастыруға бағытталған" дейді Бала құқықтары жөніндегі уәкіл. 

Өткен жылдың қараша айында қазақстандықтар Otinish.kz сайтында Қасым-Жомарт Тоқаевтың атына отбасындағы зорлық-зомбылық үшін жазаны қатаңдатуды талап еткен ашық хат жолдады. Петиция авторлары: «отбасылық саладағы ауырлығы бойынша кішігірім қылмыстарға Заңның пропорционалды емес реакциясы ықтимал құқық бұзушыларда жазасыздық сезімін тудырады және табиғи түрде ауыр қылмыстарға, соның ішінде кісі өлтіруге әкеледі», - деп атап өтті петиция авторлары.

Сәуір айында қазақстандық белсенділер мен құқық қорғаушылар құрамындағы бастамашыл топ ел тұрғындарынан Сенатқа заң қолдауымен хат жіберуді сұрап, "Парламентке хат жаз" акциясын іске қосты. Бастаманы 5000-нан астам қазақстандық қолдады, олар Сенатқа елде зорлық-зомбылықты криминализациялау туралы заң қабылдауға шақырған хаттар жіберді.

Сенатта заң жобасын талқылау кезінде 154 мыңнан астам қазақстандық отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін жазаны қатаңдатқаны үшін онлайн петицияға қол қойды. 

Сәуір айының басында Берлин мен Италияда Қазақстандағы тұрмыстық зорлық-зомбылықты криминализациялауды қолдайтын митингілер өтті, оларға 150 адам жиналды. Қатысушылар отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық, әйелдер құқықтары туралы түрлі ұрандармен және ағылшын, итальян, қазақ және орыс тілдерінде "Салтанат Заңын" қолдап плакаттармен шықты.
 Осылайша, болған қайғылы оқиғаға қоғам бұрынғыдай бей-жай қарамайтынын көрсетті.

 Сондықтан заңға енгізілген түзетулер қоғамда және бұқаралық ақпарат құралдарында кеңінен талқыланды. Парламент отырыстарына ҮЕҰ, Президент жанындағы Әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссияның, адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталықтың және Бала құқықтары жөніндегі уәкілдің өкілдері қатысты.

Жалпы алғанда, барлық түзетулер ең алдымен іргелі болып табылады, өйткені олар көптеген мәселелерді, соның ішінде суицидті әлеуметтік қауіпті әрекет ретінде насихаттауды криминализациялауды қамтиды. Олар азаматтық қоғамның одан әрі дамуы үшін негіз болады және азаматтардың санасында қоғамдық қатынастардың жаңа заманауи моделін қалыптастырады, онда адам құқықтары бірінші орынға қойылады, жеке тұлғаның қадір-қасиеті танылады. 

Екіншіден, бұл нормалар архаикалық негіздер мен дәстүрлерді бұзады, содан кейін отбасылық және қоғамдық қатынастар саласындағы агрессорлардың қылмыстық белсенділігін төмендетеді. Осылайша, Қазақстанда нөлдік төзімділік қалыптасады және Қазақстанның жаңа отбасылық және гендерлік саясаты өркениетті елдерден кейін жүруде.

Ең бастысы, бұл заң атқарушы билік пен азаматтық қоғам арасындағы консенсус, Президент пен халық арасындағы келісілген әрекеттің нәтижесі болып табылады.

II. Заңның қоғамдық-құқықтық маңызы

1. Әйелдер құқығын қорғау - шынайы демократияның көрінісі

              «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әйелдердің құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң біздің қоғамды демократияландыру бағытындағы тағы бір қадам болып табылады.

Осылайша, әлеуметтік теңдік принципі нығаяды және қоғамда жыныстық кемсітушілік көріністеріне нөлдік төзімділік қалыптасады.
 Осы тұрғыда Президент Қ. Тоқаев қоғамды демократияландыруға бағытталған дәйекті реформалар жүргізуде, сайланбалы және партиялық заңнама реформаланды, Парламенттің рөлі күшейтілді, гендерлік теңдікке және адам құқықтарын сақтауға зор көңіл бөлінуде.

Оның ішінде отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесі ең көп талқыланатын қоғамдық мәселелердің біріне айналғаны жасырын емес.

Жаңа заңда қоғамдық және жеке өмірдегі әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылық туралы институционалдық нормалар бар, отбасылық-тұрмыстық және қоғамдық қатынастарды одан әрі өзгерту үшін негіз болып табылады.

Құжат адамның қадір-қасиетін тануға, азаматтың құқықтары мен бостандықтарын жалпыға бірдей құрметтеуге және сақтауға бағытталған. Ол отбасылық-тұрмыстық қатынастар саласында ұрып-соғу мен денсаулыққа қасақана зиян келтіруді қылмыстық жауапкершілікке тартады. Яғни, заң әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылыққа байланысты кез келген қауіпті іс-әрекетті жасаған адамдарға қылмысы үшін жауапкершіліктің толықтығын болдырмау мүмкіндігін жоққа шығарады. Мұндай өзгеріс, сайып келгенде, отбасылардағы құрбандық мәселесін шешіп, тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарының жағдайын едәуір жақсартуы керек.

2. «Заң және тәртіп» қағидатын іске асыру

          Мемлекет басшысының ұстанымы айқын: заңның үстемдігін белгілеу және заң нормалары сақталатын әділетті қоғам құру. Заң мен тәртіпті орнату оның сайлауалды бағдарламасының негізі болып табылады. 

Мемлекет басшысы ұсынған «заң және тәртіп» қағидаты барлық мәселелер құқықтық салада шешілуі керек дегенді білдіреді. 

Бұл принциптің өзара байланысты екі қыры бар. Біріншісі - «заң бар жерде тәртіп бар». Екіншісі - «заң бұзылмаған жерде тәртіп бар». Осылайша, жасалған қылмыс үшін қолданылатын жаза ғана маңызды емес, сондай-ақ, қылмыстың алдын алу да маңызды. 

Қ. Тоқаев осы жылдың қаңтар айында «Egemen Qazaqstan» газетіне берген сұхбатында: «Мен «заң және тәртіп» қағидатын нығайтуды жақтаймын, отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін жазаны қатаңдатуды қолдаймын", - деді.

«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әйелдер құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы», «Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне әйелдер құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңдар әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың кез келген көріністері үшін жауапкершілікті қатаңдатуға,  зорлық-зомбылықты болдырмауға бағытталған. отбасы институтын нығайтуды және кәмелетке толмағандардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуді көздейді.

Құжат Мемлекет басшысының әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың кез келген көрінісі үшін жауапкершілікті қатаңдату, отбасы институтын нығайту және кәмелетке толмағандардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету, оның ішінде бала құқықтары жөніндегі уәкілдің қызметін одан әрі жетілдіру жөніндегі тапсырмаларын іске асыруға бағытталған.

Заң шығарушы орган қоғамның сұранысына сәйкес жаза түрлерін анықтады. Қатаң жаза - қылмыстың алдын алудың және қоғамды қауіпті қылмыскерлерден қорғаудың тиімді әдісі.

Қылмыстардың алдын алуға отбасы институтын нығайтуға, балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, отбасын қолдау орталықтарын құруға, отбасы мәселелері бойынша «111» байланыс орталығының жұмыс істеуіне, әйелдер мен балалардың құқықтарын қорғауға бағытталған заңнамалық жаңалықтар бар.
 Осылайша, заңда, ең алдымен, қылмыстың алдын алуға және азаматтардың құқықтарының әділдігі мен қорғалуын қамтамасыз етуге бағытталған шаралар кешені көзделген.

Жалпы, Заңның негізгі мақсаты жазалаушы емес, алдын алу сипатына ие.

Сонымен қатар, енгізілген түзетулер балалардың құқықтық санасын қалыптастыруға арналған. Кәмелетке толмағандарды қорқыту және киббербулинг үшін әкімшілік жауапкершілік енгізілді. 

Айта кету керек, кәмелетке толмағандар арасында буллинг жиі кездеседі. Осыған байланысты білім беру ұйымында ұзақ уақыт бойы буллингке қарсы тұрудың заңды тетіктері болған жоқ. Олар тек   профилактикалық сөйлесумен және мектепішілік есепке алумен шектелуге мәжбүр болды.

Заңнамалық новеллалар кәмелетке толмағандарды буллинг үшін жауапкершілігін қарастырмайды, бірақ ата-аналарға балаларының әрекеттері үшін нақты жаза тағайындайды, бұл тежеу механизмі болуы керек. Мәселен, егер бұл әрекетті 12 жастан 16 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар жасаса – ескерту немесе 10 АЕК айыппұл ата-аналарына немесе оларды алмастыратын адамдарға салынады. Мұндай жауапкершіліктің пайда болуы балаларға да, ата-аналарға да, бүкіл қоғамға бұл мәселеге байыпты қарауға мүмкіндік береді.

3. Қ. Тоқаевтың «Күшті Президент - ықпалды Парламент - есеп беретін Үкімет» формуласын іске асыру

          Заңдар Парламент депутаттарының заң шығару бастамасы тәртібімен қабылданды. Бұл біздің азаматтарымыздың басым көпшілігін толғандыратын аса күрделі әлеуметтік проблеманы шешуге бағытталған құқықтық нормаларды әзірлеген заң шығарушы органның өсіп келе жатқан рөлін көрсетеді.

Сондай-ақ, заңдарға Премьер-Министрдің қолы қоса тіркеліп қойылған. Бұл Үкіметтің қабылданған заңнамалық актімен келісетіндігін көрсетеді. Парламент пен Үкіметтің мұндай бірлескен жұмысы Мемлекет басшысының елдің саяси жүйесін нығайтуға бағытталған саясатының тиімділігінің жарқын мысалы болып табылады.

4. Әділетті Қазақстан идеясын іске асыру

              Елде әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылық өткір әлеуметтік мәселе ретінде қарастырыла бастады. Сарапшылардың барлық сындарлы ұсыныстары мен қарапайым азаматтардың өтініштері Президент тарапынан резонанс пен қолдау тапты. Мемлекет басшысының жаңа заңға қол қоюы ел басшылығының «халық үніне құлақ асатын мемлекет» қағидатын іске асыру контекстінде қызмет ете отырып, қоғамдық сұранысқа жедел ден қоятынын көрсетеді.

Жаңа заң әйелдер мен балалардың құқықтық қорғалуын іс жүзінде күшейтуге бағытталған. Әзірленген нормалар мемлекет азаматтарының мүдделеріне сүйене отырып, адам құқықтарын жан-жақты қорғауға мемлекеттің берік ниетін көрсетеді. Заң қабылдау арқылы әйелдер мен балалар құқықтарын қорғауға арналған нақты қадам жасалды.

Әйелдер мен балалардың құқықтарын қорғау бөлігінде ел дамуының нақты векторын белгілейтін пәрменді заңнамалық база құрылды. 

Заң азаматтық қоғам мен мемлекеттің өткір және өзекті мәселені шешуге бағытталған сындарлы өзара іс-қимылының нәтижесі болды. 

Мемлекет пен қоғамның, құқық қорғаушылар мен құқық қорғау органдарының бірлескен жұмысы нәтижелі болуы қажет. 

Бұл заңның тағы бір жетістігі – зорлық-зомбылық құрбандары тіпті «асыраушысынан айырылған» жағдайда да, толық қорғаныс пен қолдау алу мүмкіндігіне ие болады. Бүгінде елде көптеген отбасын қолдау орталықтары, дағдарыс орталықтары жұмыс істейді, бірақ сарапшылардың пікірінше, олардың профилактикалық жұмыстары нәтижелі емес. Зардап шеккен балалар мен ата-аналарды оңалтудың әртүрлі бағдарламаларының тиімділігі де күмән тудырады. Өз кезегінде, жаңа заң ведомствоаралық өзара іс-қимыл құру арқылы зардап шеккен адамдарды тәуелді қатынастардан айыра отырып, отбасын қолайсыз әлеуметтік ортадан шығаруға көмектеседі.
 Тұрмыстық зорлық-зомбылықты тоқтату ісін соңына дейін жеткізу үшін заңға тараптардың кәмелетке толмағандарға қатысты физикалық зорлық-зомбылық пен зорлық-зомбылық қылмыстары бойынша татуласу мүмкіндігін болдырмайтын тармақ енгізілді. Бұл түзету агрессордың қолын «байлайды» және жәбірленушіні абьюзивті қарым-қатынастан шығарады.

Жалпы, заңды әзірлеу мен талқылау барысы Қ.Тоқаевтың Әділетті Қазақстан құрылысына арналған бағыты қоғамның кең қолдауына ие екенін көрсетті.

5. Құқық қорғау органдарының жаңа міндеттері

          Заң күшіне енгеннен кейін күтілетін нәтижелер: әйелдердің құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қорғауды күшейту, балаларды жыныстық зорлық-зомбылықтан қорғауды күшейту, өз-өзіне қол жұмсау және жыныстық зорлық-зомбылық жағдайларын азайту, қиын өмірлік жағдайлардағы отбасылар үшін жағдайды жақсарту, арнаулы әлеуметтік қызметтердің сапасын жақсарту, неке және отбасы институтын нығайту.

Кез келген заңның қабылдануы уәкілетті мемлекеттік органдарға оны орындау бойынша міндеттер жүктейді. 

Заңды іске асырудың тиімділігі құқық қорғау органдарының, қоғамдық ұйымдардың, БАҚ-тың және оған бей-жай қарамайтын азаматтардың келісілген жұмысы қаншалықты табысты құрылатынына тікелей байланысты болады.

Аталған новеллаларды неғұрлым тиімді іске асыру үшін ІІМ-де отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы күрес жөніндегі мамандандырылған бөлімше құрылатын болады.

Егер бұрын құқық қорғау органдарының отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылыққа реакциясы болмаған жағдайлар жиі тіркелсе, енді мұндай әрекеттер үшін олар тиісті жауапкершілікке тартылады.
 Осыған байланысты Қ.Тоқаевтың «егер қоғамда агрессия мен зорлық-зомбылықтың кез келген түріне толық бас тарту, "мүлдем төзбеушілік" болмаса, кез келген заңнамалық өзгерістер тиімді болмайды" деген сөзін есте ұстаған жөн.

Біздің құқық қорғау органдары, ең алдымен полиция, Мемлекет басшысының осы сөздерін толық басшылыққа алуы тиіс.

III. Әйелдерді қорғаудың жаңа заңнамалық шаралары

          Қоғамның өркениеті оның әйелдерге деген көзқарасымен анықталады. Сонымен, дамыған қоғамның негізгі сипаттамасы әйелдерге мужчермен тең құқықтар беру болып табылады. 

Президент қабылдаған отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы Заң, шын мәнінде, мемлекеттің теңдік пен заң үстемдігі қағидаттарына басымдық беретінін, құқықбұзушылыққа мүлдем төзбеушілікті қалыптастыратынын көрсетеді. 

Отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы Заңға қол қойылғанға дейін елдің құқықтық жүйесінде әйелдердің құқықтарын қорғау іс жүзінде толық іске асырылмағанын мойындау қажет. Инновациялар іс жүзінде біздің қоғамдық санамызда да, құқықтық реттеу жүйесінде де терең тамыр жайған «ерлер шовинизмімен» күреседі. 

Қазіргі экс-министр Қ.Бишімбаев пен Б. Байжановқа қатысты соттың ашық көрсетілуі әйелдер құқығына қатысты өзекті мәселелерді көрсетті. С. Нүкенованың қайтыс болуына өзі кінәлі деп болжаған полицейлердің бірінің бейнежазбасы назар аударарлық жайт. Қабылданған заң зорлық-зомбылық құрбандарын елемеудің осындай көріністерін "тоқтатады" деп сенгіміміз келеді.

Отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы заң мыңдаған әйелдерді абъюзивті қарым-қатынастан шығуға итермелейді, оларға құқықтық қауіпсіздік пен қашуға мүмкіндік береді. Негізінде, құжат олардың құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін қатаң шаралар қабылдауға берік негіз жасайды. Ол сондай-ақ азаматтардың осы тобының мемлекетке деген сенімін арттырады, дегенмен бұрын әйелдер зорлаушыларға қатысты пәрменді жаза шараларының болмауына байланысты тиісті ақпаратпен бөлісе алмады. Ұрып-соғуды және денсаулыққа жеңіл зиян келтіруді қылмыстық жауапкершілікке тарту, сондай-ақ денсаулыққа қасақана орташа және ауыр зиян келтіргені үшін бас бостандығынан айыруға дейін жазаны қатаңдату әйелдерге абъюзерлерді жауапқа тарта алатынына сенімділік береді. Басқаша айтқанда, заң әйелдерге өмір сүруге және озбырлықтан арылуға көмектеседі.

Бас прокуратураның мәліметінше, 2023 жылы Құқық қорғау органдарына тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қатысты 100 мың шағым түскен. Бұл соңғы бес жылдағы жиынтықтан үш есе көп. Мұндай көрсеткіштер қазіргі жағдайдың ауырлығын және Президент қабылдаған заңның қажеттілігін толық түсіндіреді.

Заң 2017 жылы денсаулыққа жеңіл зиян келтіргені үшін, сондай-ақ ұрып-соғу үшін жойылған қылмыстық жауапкершілікті қалпына келтіруді көздейді.

Енді жаңа заң бойынша әйелдер мен балалардың денсаулығына бірнеше рет ұрып-соғу және зиян келтіру кезінде татуласу қарастырылмаған.  

Жаңа заң қазақстандық қоғамды шын мәнінде сауықтыруға арналған, өйткені отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық қоғамның қазіргі заманғы қасіреті болып табылады. Мұндай қылмыстар үшін жазаны қатаңдатылды. Осылайша халық арасында құндылықтардың жаңа жүйесін қалыптастырады. Бұл жүйеде басты назар әйелдердің құқықтарын құрметтеу және олар мен ерлер арасындағы салауатты қарым-қатынасты қалыптастыру болуы керек. Бұл құндылықтарды өскелең ұрпақтың санасына сіңіру қажет.

Заңның қабылдануы зорлық-зомбылықтың табиғатын түсінуге негізделген. Мұнда олар оның салдарын емес, себебін жоюға тырысады. Зерттеулер көрсеткендей, зорлық – зомбылықтың тамыры тереңде, әйелдің бағынышты рөлі туралы патриархалдық идеяларда, гендерлік теңсіздік пен биліктің теңгерімсіздігінде, яғни отбасының бір мүшесі бақылау, қорқыту немесе физикалық басымдық арқылы екіншісіне билік жүргізуінде.

Тұрмыстық зорлық-зомбылықты азайту үшін қазір бүкіл әлеуметтік-мәдени экожүйе құрылуда: балалар мен әйелдер үшін қауіпсіз орта құру және оларға қатысты қылмыстардың алдын алу, кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстар үшін жазаны қатаңдату, құқық бұзушылықтардың алдын алуды күшейту, сондай-ақ балаларды психологиялық-педагогикалық сүйемелдеу. Ауыр қылмыстарға қатысты жазаларды қатаңдату және татуласудан бас тарту зорлық-зомбылық пен қауіпті әрекеттерді жасаған адамдар үшін қатаң жазалау режимін жасайды, бұл қоғамдағы әділеттілік пен заңдылықты қамтамасыз ету үшін маңызды.

Зорлық-зомбылық үшін, оның ішінде отбасылық-тұрмыстық салада жауапкершілік арттырылды. Қоғамдық пікірді ескере отырып, денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру және ұрып-соғу қылмыстық жауапкершілікке тартылды.

Қасақана ауырлығы орташа және денсаулығына ауыр зиян келтіргені үшін жауапкершілік күшейтілді.

Бұрын адамды азаптау үшін жауапкершілікке тарту үшін ұрып-соғу мен басқа да зорлық-зомбылық әрекеттерінің жүйелілігін дәлелдеу қажет болатын. Енді жәбірленушіні азаптау мақсатында ерекше қатыгездікпен, қорқытумен жасалған зорлық-зомбылық әрекеттері үшін жауапкершілікті анықтайтын нормалар енгізілуде. Сонымен бірге, зорлаушының кінәсін дәлелдеу кезінде жәбірленушінің өз атына осындай зорлық-зомбылықты жүйелі түрде сезінуі талап етілмейді.

Отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы заңды әйелдерді қорғау мен оңалтудың тиімді институционалдық механизмі деп атауға болады. Бұл мәселені жаңа, жоғары деңгейге көтеріп, ықтимал қылмыскерлерді ұстаудың алдын-алу шарасына айналады.
 Жәбірленушілерге шағым берілгеніне қарамастан, денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіруге және ұрып-соғуға байланысты істер бойынша қылмыстық қудалауды көздейтін жаңа заңның тармағын серпінді деп атауға болады. Басқаша айтқанда, қылмыстар өтініш бойынша емес, факт бойынша қудаланады. Бұл тармақ заңға ескерту сипатын береді, осылайша ықтимал қылмыскерлерге жазаның сөзсіз екендігі туралы хабарлайды.

Әйелдер мен балалардың құқықтарын қорғауға бағытталған маңызды тармақ қылмыскерді 30 күн мерзімге оқшаулау және жәбірленушілермен байланысқа тыйым салу мүмкіндігін енгізу болады. Бұл зардап шеккендердің психо-эмоционалды жағдайына оң әсер етіп, оларға толық оңалту мүмкіндігін береді.

Отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы заң әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық көрсеткені үшін жазалау шараларын күшейтеді.

Атап айтқанда, қазір денсаулыққа қасақана орташа және ауыр зиян келтіргені үшін тек 8 жылға дейін бас бостандығынан айыру қарастырылған. Ал бұрын айыпталушы бостандықты шектеуі мүмкін еді.

Денсаулыққа жеңіл зиян келтіру туралы бап та қатаңдатылды-200 АЕК-ке дейін айыппұл салу немесе 50 тәулікке дейін қамауға алу көзделеді. Сонымен қатар, қазір бұл қылмыс үшін әкімшілік емес, қылмыстық жауапкершілік қарастырылған.  Осы қылмыс ауырлататын мән-жайлар болған кезде 1000 АЕК-ке дейін айыппұл салуды не 2 жылға дейін бас бостандығынан айыруды немесе шектеуді көздейді.
 Сондай-ақ қылмыстық құқық бұзушылық ретінде қайта біліктілігі бар ұрып-соғу үшін 80 АЕК-ке дейін айыппұл немесе 25 тәулікке дейін қамауға алу түріндегі жаза көзделген. Ауырлататын жағдайларда ұрып-соғу 200 АЕК-ке дейін айыппұл салуға не 50 тәулікке дейін қамауға алуға әкеп соғады.

Сонымен қатар, азаптау үшін жауапкершілік күшейтілді. Енді 2 жылдан 3 жылға дейін, ауырлататын жағдайларда 4 жылдан 7 жылға дейін бас бостандығынан айыру көзделуде.

Осылайша, тіпті ең аз соққылар да әсерлі айыппұлдарды немесе ұзақ мерзімге қамауға алуды қамтиды. Бұл әлеуетті зорлаушыларды әйелдері мен жақындарына қатысты агрессиясын айтарлықтай тежейді.

IV. Балаларды қорғаудың жаңа заңнамалық шаралары

              Балаға деген көзқарас, бұл оның болашағына деген көзқарас. Жасыратыны жоқ, қазіргі ересектердің көптеген проблемалары - бұл балалық шақта алған жарақаттардың нәтижесі. Көбінесе бұл жарақаттар зорлық-зомбылықтың көрінісімен байланысты. 

Бүкіл қоғам мен мемлекеттің даму перспективалары   балаларымыздың қандай болатынына байланысты. Дәл осы себепті дамыған елдерде балалардың әл-ауқаты мен қауіпсіздігі бірінші орынға шығады.

Әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың кез келген көрінісі үшін жауапкершілікті күшейтетін, сондай-ақ отбасы институтын, кәмелетке толмағандардың қауіпсіздігін нығайтуға арналған нормалар енгізілді.

Балаларға қарсы зорлық-зомбылықтың кез-келген түрін көрсету жауапкершілігі едәуір күшейтілді. Қылмыстық кодексте кәмелетке толмағандарға қарсы денсаулыққа зиян келтіруден бастап ұрлау мен өлтіруге дейінгі қылмыстардың тізбесі жүйеленген және нақты анықталған. Мұндай әрекеттерді жасаған адамдар татуласуға байланысты қылмыстық жауаптылықтан босатыла алмайды.
 Кәмелетке толмағандарды өлтіргені, зорлағаны, кәмелетке толмағандарға қатысты жыныстық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттері үшін өмір бойына бас бостандығынан айыру түріндегі ең ауыр жаза қарастырылған.

Балаларды ұрлағаны үшін бұдан былай 10 жылдан 15 жылға дейін (бұрын 7 жылдан 12 жылға дейін), ал заңсыз бас бостандығынан айыру үшін – 5 жылдан 10 жылған дейін (бұрын 5 жылға дейін) бас бостандығынан айыру қарастырылған.

Алғаш рет 16 жасқа толмаған адамдарға жыныстық сипаттағы зорлық-зомбылық жасағаны үшін қылмыстық жауапкершілік енгізілді. Осы нормалар қабылданғанға дейін мұндай жауапкершілік 14 жасқа толмағандарға тиіскені үшін ғана қарастырылған. Ол үшін 200 АЕК-ке дейін айыппұл, түзету жұмыстары немесе 200 сағатқа дейін қоғамдық жұмыстар не 50 тәулікке дейін қамауға алу көзделген. Сонымен қатар, айыпталушы белгілі бір лауазымдарды атқару және 3 жылға дейін белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айырылуы мүмкін.
Балаларды ұрлағаны үшін 10 жылдан 15 жылға дейін бас бостандығынан айыру (бұрын 7 жылдан 12 жылға дейін), ал заңсыз бас бостандығынан айыру үшін – 5 жылдан 10 жылға дейін бас бостандығынан айыру (бұрын 5 жылға дейін) көзделген.

Жаңа заң сонымен қатар суицид жағдайларын азайтуға бағытталған. Егер бұрын тек өз-өзіне қол жұмсауға итермелегені үшін қылмыстық жауапкершілік көзделген болса, енді-өзін-өзі өлтіруге итермелеу және жәрдемдесу үшін жауапкершілік қарастырылады. Кәмелетке толмағандарға қатысты мұндай әрекеттер 5 жылдан 9 жылға дейін бас бостандығынан айыруға әкеп соғады. Осылайша, бұл шаралар суицидтің алдын алуды да, кінәлілердің жауапкершілігін де күшейтеді.

Жаңа заң педофилдер мен балаларды өлтіру фактісі бойынша өмір бойына бас бостандығынан айыру түріндегі ең ауыр жазаны қарастырады. Бұл жағдайда кез-келген балама алынып тасталады. Осылайша, қоғамда мұндай адамдарға мүлдем төзбеушілік қалыптасады.

Жаңа нормалар мектептердегі қорлаумен күресуге бағытталған. Осылайша, кәмелетке толмағанды қорлау (қорқыту, киббербулинг) үшін әкімшілік жауапкершілік алғаш рет енгізілді. Бұл әрекет үшін ескерту немесе 10 АЕК мөлшерінде айыппұл қарастырылған. Қорқытуды қайта жасау 30 АЕК (110 760 теңге) айыппұл салуға, ал егер бұл әрекетті 12 жастан 16 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар жасаса – ескерту жасауға немесе ата-анасына немесе оларды алмастыратын адамдарға 10 АЕК айыппұл салуға әкеп соғады. 

Құрдастарын қорқытатын балалардың ата-аналары үшін жауапкершілікті арттыру оларды балаларының тәрбиесіне байыпты қарауына мәжбүрлейді.

Білім беру ұйымдарының кәмелетке толмағандардың немесе оларға қатысты құқыққа қайшы әрекеттер жасағаны туралы құқық қорғау органдарына дереу хабарлау міндеті белгіленген. 

Қоғамдық көліктерден 16 жасқа дейінгі балаларды мәжбүрлеп түсірудің көптеген жағдайлары белгілі. Бұл көбінесе мектептен өздігінен оралатын бала үшін қауіпті. Енді бұл құқық бұзушылық болып саналады, ол үшін 5 АЕК (18 460 теңге) мөлшерінде айыппұл қарастырылған.

V. Отбасы институтын нығайтудың жаңа заңнамалық шаралары

          Әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың кез-келген көрінісі үшін жауапкершілікті күшейтуге байланысты нормалар көпшіліктің ерекше назарын аударады.

Алайда, отбасы институтын нығайтуға бағытталған нормалар да маңызды. Атап айтқанда, жаңа заңда бала құқықтары жөніндегі уәкіл институтын одан әрі дамыту көзделген.

Алғаш рет мемлекеттік отбасылық саясатты қалыптастыру саласындағы уәкілетті орган айқындалды. Бұл функциялар мәдениет және ақпарат министрлігіне (жастар және отбасы істері комитеті) жүктелген.

Алғаш рет заңнамалық деңгейде ақпараттандыру саласындағы уәкілетті орган айқындайтын заңды тұлға рөлінде болатын отбасы, әйелдер мен балалардың құқықтарын қорғау мәселелері жөніндегі байланыс орталығының жұмыс істеуінің құқықтық негіздері құрылды.

Бұл ретте мемлекеттік органдарды отбасы, әйелдер мен балалардың құқықтарын қорғау мәселелері бойынша өзара іс-қимыл жасауға ғана емес, сондай-ақ азаматтардың өтініштерін қарау қорытындылары бойынша қабылданған шаралар туралы байланыс орталығына ақпарат беруге міндеттейтін нормалар енгізілді.

Сондай-ақ, заңда неке және отбасы, ата-ана мен бала институтын нығайтуға негізделген дәстүрлі отбасылық құндылықтарды қорғау, сақтау, нығайту және ілгерілету, сондай-ақ балаларды жалпыадамзаттық, ұлттық, дәстүрлі құрметтеу рухында адамгершілік және рухани тәрбиелеуді қамтамасыз ету қағидаты кіретін неке – отбасы заңнамасының жаңа қағидаттары көзделген. 

Заң отбасыларға психологиялық, құқықтық және әлеуметтік көмек көрсету мәселесіне ерекше назар аударды. Ол үшін жергілікті атқарушы органдар базасында отбасын қолдаудың жаңа орталықтарын құру жоспарлануда. Қолданыстағы орталықтардың қызметін біртекті қайта ұйымдастырылады. Тұрмыстық зорлық-зомбылық белгілері бар адамдарға қолдау көрсету кезінде орталықтар оларға бір айға дейін тұруға мүмкіндік береді. 

Бұл ретте жұмыс беруші қызметкер тұрмыстық зорлық-зомбылықтан зардап шеккендерге арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсететін ұйымдарда болған кезеңде оған жалақысы сақталмайтын 30 күнге дейін демалыс беруге міндетті.

Кешенді көмектің маңыздылығы туралы мәселені республикалық деңгейге шығару қазіргі жағдайдың күрделі екендігін және отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық проблемасына қарсы күресте мемлекеттің шешімділігін көрсетеді.

Тематические линии для комментирования

принятия нового пакета законов по защите женщин и детей

1. Завершение цикла законодательных инициатив по обеспечению защиты женщин и детей

1. Инициатива Президента

Президент К.Токаев подписал Законы «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам обеспечения прав женщин и безопасности детей» и «О внесении изменений и дополнений в Кодекс Республики Казахстан об административных правонарушениях по вопросам обеспечения прав женщин и безопасности детей».

Председатель Сената Парламента РК Маулен Ашимбаев комментируя эти законы, отметил: «Президент страны Касым-Жомарт Токаев уделяет приоритетное внимание вопросам обеспечения защиты прав женщин и безопасности детей. В рамках поручений Главы государства были разработаны соответствующие Законы. В частности, вводятся дополнительные правовые механизмы для обеспечения законных интересов женщин и детей и укрепления института семьи в стране. Кроме того, усиливается ответственность за бытовое насилие».

Ранее депутаты Сената в двух чтениях одобрили закон «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам обеспечения прав женщин и безопасности детей» и сопутствующий документ.

Основной закон предусматривает внесение изменений и дополнений в 15 законодательных актов РК, в том числе в семь кодексов и восемь законов. Сопутствующий закон предусматривает внесение поправок в Кодекс об административных правонарушениях. Устанавливается административная ответственность за травлю (буллинг, кибербуллинг) несовершеннолетних и за принудительную высадку из общественного транспорта ребенка, не достигшего 16-летнего возраста и другие поправки.

Главной задачей принятого закона является совершенствование правовых, экономических, социальных и организационных основ государственной политики по вопросам обеспечения безопасности детей, профилактика и пресечение преступлений в отношении женщин и детей.  

Как отметил государственный советник Ерлан Карин, законопроект был разработан депутатами Мажилиса в сентябре 2023 года, сразу после Послания главы государства, в котором он поручил усилить ответственность за семейно-бытовое насилие.

Ключевыми законодательными новеллами являются криминализация бытового насилия, ужесточение наказания за все формы насилия в отношении детей и целый комплекс профилактических мер по борьбе с домашним насилием. 

«Защита фундаментальных прав женщин и детей является одним из приоритетов государственной политики и постоянно находится в центре внимания Главы Государства. На третьем заседании Национального курултая семейно-бытовое насилие обозначено президентом как один из социальных пороков, с которыми необходимо вести непримиримую борьбу» написал Ерлан Карин в своем Telegram-канале.

Президент К.Токаев регулярно поднимает вопросы защиты прав женщин и обеспечения безопасности детей. По инициативе Президента с 2019 года ужесточена уголовная ответственность за преступления против половой неприкосновенности женщин и детей, торговлю людьми. Сформированы специальные подразделения по защите женщин от насилия в структуре МВД. По поручению Президента страны в 2021 году увеличена их штатная численность до 256 единиц. Такие должности теперь имеются в каждом городском и районном органе полиции. Введена также специализация следователей-женщин по расследованию насильственных преступлений сексуального характера в отношении женщин и несовершеннолетних. 

В 2023 году Главой государства поручено ужесточить наказание за любые проявления семейно-бытового насилия. Данное поручение было заложено в План действий в области прав человека и верховенства закона, утвержденного 8 декабря 2023 года Указом Президента. В рамках его реализации заинтересованными государственными органами совместно с Уполномоченным по правам ребенка и депутатами Мажилиса Парламента выработаны законодательные поправки направленные на ужесточение ответственности за любые проявления насилия в отношении женщин и детей, укрепление института семьи и обеспечение безопасности несовершеннолетних.

Более того, Глава государства в начале года в своем интервью газете «Egemen Qazaqstan» сказал, что полностью поддерживает позицию простых граждан по данному вопросу. После этого законодательные меры были еще более ужесточены, и преступления по избиению и легкого нанесения вреда здоровью были переведены из Административного кодекса в Уголовный. Любой факт избиения теперь будет рассматриваться в рамках Уголовного кодекса Республики Казахстан.

Таким образом, криминализация домашнего насилия является исполнением поручений Президента об усилении ответственности за любые проявления насилия в отношении женщин и детей. 

Ужесточение наказания за семейно-бытовое насилие был одним из ключевых пунктов предвыборной программы К. Токаева. С принятием нового пакета законов его предвыборное обещание об усилении противодействия семейно-бытовому насилию полностью выполнено.

Этот закон стал первым в СНГ по своим новеллам, предусматривающим обеспечение защиты женщин и детей. 

Тем самым, завершился цикл законодательных инициатив, обеспечивающих многоуровневую защиту женщинам и детям как в семье, так и в обществе. Теперь, главное, реализовать потенциал закона, обеспечивая его соблюдение и полноценное исполнение.

1. Поддержка гражданского общества 

Кейс Бишимбаева стал лакмусовой бумагой для казахстанского общества, изобличившим накопившиеся проблемы, скрытые барьеры, противоречивые взгляды и устои. 

По данным Генеральной прокуратуры, ежегодно в Казахстане от рук семейных абьюзеров погибает не менее 80 женщин, ежедневно в полицию поступает примерно 300 заявлений по фактам бытового насилия. 

По словам Уполномоченного по правам ребенка в РК Д.Закиевой, в прошлом году погибло 69 женщин и 7 детей. 342 человека подвергается семейно-бытовому насилию каждый день. «Данный закон направлен на формирование культуры недопустимости насилия» говорит уполномоченный по правам ребенка. 

В ноябре прошлого года казахстанцы запустили на сайте Otinish.kz открытое письмо Касым-Жомарту Токаеву, в котором требовали ужесточить наказание за насилие в семье. «Несоразмерно мягкая реакция закона на небольшие по тяжести преступления в семейной сфере создают у потенциальных нарушителей чувство безнаказанности и закономерно влекут к более тяжким преступлениям, в том числе убийствам» отметили авторы петиции. 

В апреле инициативная группа в составе казахстанских активистов и правозащитников запустили акцию «Напиши письмо в Парламент» с просьбой к жителям страны направить письмо с поддержкой закона в Сенат. Инициативу поддержали более 5000 казахстанцев, которые направили в Сенат письма с призывом принять в стране закон о криминализации насилия.

К моменту обсуждения законопроекта в Сенате онлайн петицию за ужесточение наказания за семейно-бытовое насилия уже подписали более 154 тысяч казахстанцев. 

В начале апреля в Берлине и Италии прошли митинги в поддержку криминализации домашнего насилия в Казахстане, которые собрали 150 человек. Участники вышли с плакатами с разными лозунгами о семейно-бытовом насилии, правах женщин и в поддержку так называемого «закона Салтанат» на английском, итальянском, казахском и русском языках.

Таким образом, случившаяся трагедия стала неким рубиконом, переступив который общество уже не будет прежним. 

Поэтому поправки в закон широко обсуждались в обществе и СМИ.  На заседаниях Парламента принимали участие представители НПО, Национальной комиссии по делам женщин и семейно-демографической политике при Президенте, Национального центра по правам человека и Уполномоченный по правам ребенка.

В целом, все поправки носят прежде всего фундаментальный характер, поскольку затрагивают широкий спектр вопросов, в том числе криминализацию пропаганды самоубийства как общественно опасного деяния. Они станут основой для дальнейшего развития гражданского общества и сформируют в сознании граждан новую современную модель общественных отношений, где во главу угла будут поставлены права человека, будет признаваться достоинство отдельной личности. 

Во-вторых, эти нормы разрушат архаичные устои и традиции и впоследствии снизят криминальную активность агрессоров в сфере семейных и общественных отношений. Таким образом, в Казахстане сформируется нулевая терпимость, и новая семейная и гендерная политика Казахстана идет вслед за цивилизованными странами.

Самое главное, данный закон является консенсусом между исполнительной властью и гражданским обществом, результатом согласованных действия между Президентом и народом.

1. ОБЩЕСТВЕННО-ПРАВОВОЕ ЗНАЧЕНИЕ ЗАКОНА

1. Защита прав женщин – проявление истинной демократии 

Закон «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам обеспечения прав женщин и безопасности детей», также именуемый как закон «О семейно-бытовом насилии» является еще одним шагом в направлении демократизации нашего общества.  

Тем самым укрепляется принцип социального равенства и в обществе формируется нулевая терпимость к проявлениям дискриминации по половому признаку.

В этом ключе, Президент К.Токаев проводит последовательные реформы, направленные на демократизацию общественной жизни в стране – реформировано выборное и партийное законодательство, усилена роль Парламента, придается огромное внимании гендерному равенству и соблюдению прав человека.

Не секрет, что проблема семейно-бытового насилия стала одной из наиболее широко обсуждаемых общественных проблем.  

Новый закон содержит институциональные нормы и упоминания о насилии в отношении женщин и детей в общественной и частной жизни, является основой для дальнейших изменений семейно-бытовых и общественных отношений.

Документ направлен на признание достоинства человека, всеобщее уважение и соблюдение прав и свобод гражданина. Он криминализирует побои и умышленное причинение даже легкого вреда здоровью в сфере семейно-бытовых отношений. То есть, закон исключает возможность лицам, совершившим любое опасное деяние, связанное с насилием в отношении женщин и детей, избежать полноты ответственности за совершенное им преступление. По задумке, такое изменение должно в конечном счете разрешить проблему виктимизации в семьях и существенно улучшить положение жертв бытового насилия.

1. Реализация принципа «закон и порядок»

Позиция Главы государства четкая: установить верховенство закона и сформировать справедливое общество, в котором соблюдается нормы закона. Установление закона и порядка является краеугольным камнем его предвыборной программы. 

Принцип «Закон и порядок», выдвинутый Главой государства, подразумевает, что все проблемы должны решаться в правовом поле. 

Принцип имеет две взаимосвязанные грани. Первая – «Где есть Закон, там есть и Порядок». Вторая – «Порядок есть там, где не нарушается Закон». Таким образом, важно не только неотвратимое наказание за совершенное преступление. Не менее важно предотвращение преступления. 

К.Токаев в своем интервью газете «Egemen Qazaqstan» в январе этого года прямо высказался по этому поводу: «Я выступаю за укрепление принципа «закон и порядок», поэтому хочу четко и однозначно заявить: поддерживаю ужесточение наказания за семейно-бытовое насилие».

Законы «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам обеспечения прав женщин и безопасности детей», «О внесении изменений и дополнений в Кодекс Республики Казахстан об административных правонарушениях по вопросам обеспечения прав женщин и безопасности детей» направлены на ужесточение ответственности за любые проявления насилия в отношении женщин и детей, укрепление института семьи и обеспечение безопасности несовершеннолетних.

Они направлены на реализацию поручений Главы государства об ужесточении ответственности за любые проявления насилия в отношении женщин и детей, укреплении института семьи и обеспечении безопасности несовершеннолетних, в том числе путем дальнейшего совершенствования деятельности Уполномоченного по правам ребенка.

Законодателем определены соразмерные ожиданиям общества виды наказаний. Более строгое уголовное наказание – эффективный способ предотвращения преступлений и защиты общества от опасных преступников.  

На предотвращение преступлений нацелены законодательные новшества, направленные на укрепление института семьи, обеспечение безопасности детей, создание Центров поддержки семьи, функционирование контакт-центра «111» по вопросам семьи, защиты прав женщин и детей.

Таким образом в законе предусмотрен комплекс мер, направленный, в первую очередь, на предотвращение преступления и обеспечение справедливости и защиты прав граждан.

В целом, дух закона имеет не карательный, а превентивный характер.

Кроме того, внесенные поправки призваны сформировать правовое сознание у детей. Введение административной ответственности за буллинг и киббербулинг несовершеннолетнего формирует механизм противостояния этому социальному злу, которое, к сожалению, не воспринимается нашим обществом серьезно. Как результат, долгое время не было действенных мер по противостоянию этому явлению. 

Следует отметить, что зачастую буллинг встречается в среде несовершеннолетних. В этой связи у организации образования, долгое время не было законных механизмов противостояния буллингу. Они были вынуждены ограничиваться только профилактической беседой с буллером и постановкой на внутришкольный учет. 

Законодательные новеллы не предусматривают ответственность несовершеннолетнего за буллинг, но вводят конкретное наказание родителей за действия своих детей, что должно выступить сдерживающим механизмом. Так, если деяние совершено несовершеннолетним в возрасте от 12 до 16 лет – предупреждение или штраф 10 МРП накладывается на родителей или лиц, их заменяющих. Появление такой ответственности позволит серьезно отнестись к этой проблеме как детей, так и родителей, и все общество. 

1. Реализация формулы Токаева «Сильный Президент – влиятельный Парламент – подотчетное Правительство»

Законы приняты в порядке законодательной инициативы депутатов Парламента. Это свидетельствует о возрастающей роли законодательного органа, который выработал правовые нормы, направленные на решение острейшей социальной проблемы, волнующей абсолютное большинство наших граждан.

Законы также скреплены подписью Премьер-Министра, что свидетельствует о согласии Правительства с принятым законодательным актом.

Такая совместная работа Парламента и Правительства является ярким примером эффективности политики Главы государства, направленной на укрепление политической системы страны.

1. Реализация идеи Справедливого Казахстана

В последнее время насилие в отношении женщин и детей стало рассматриваться в стране как острая социальная проблема. Все конструктивные предложения экспертов и запросы простых граждан нашли отклик и поддержку со стороны Президента. Подписание Главой государства нового закона демонстрирует, что руководство страны, функционируя в контексте реализации принципа «слышащего государства», оперативно реагирует на общественный запрос. 

Новый закон направлен на практическое усиление правовой защищенности женщин и детей. Разработанные нормы демонстрируют твердую намеренность государства всесторонне защищать права человека исходя из интересов граждан страны. С их принятием сделан еще один реальный шаг в этом направлении. 

Создана действенная законодательная база, задающая четкий вектор развития страны в части защиты прав женщин и детей. 

Закон стал результатом конструктивного взаимодействия гражданского общества и государства, направленного на решение острой и актуальной проблемы.  

Пришло время совместной работы государства и общества, правозащитников и правоохранительных органов. 

Другое из достижений этого закона – возможность для жертв абьюза получить полноценную защиту и поддержку, даже в случае «потери кормильца». Сегодня в стране работают множество центров поддержки семьи, кризисных центров, однако их профилактическая работа, по оценкам экспертов, не приносит удовлетворения. Эффективность различных программ по реабилитации детей и родителей-жертв также остается под вопросом. В свою очередь, новый закон помогает путем выстраивания межведомственного взаимодействия выводить семью из неблагополучной социальной среды, лишая пострадавших лиц зависимых отношений.

Чтобы дело с прекращением домашнего насилия было доведено до конца, в закон включили пункт, исключающий возможности примирения сторон по преступлениям, связанным с физическим насилием и жестоким обращением в отношении несовершеннолетних. Эта поправка «завязывает» руки агрессору и окончательно выводит жертву из абьюзивных отношений. 

В целом, ход разработки и обсуждения закона показал, что курс К.Токаева на строительство Справедливого Казахстана пользуется широким общественным одобрением и поддержкой.

1. Новые обязанности правоохранительных органов

Ожидаемые результаты закона: усиление защиты прав женщин и безопасности детей, усиление защиты детей от сексуального насилия, снижение случаев самоубийства и приставаний сексуального характера, улучшение условий для семей, находящихся в трудных жизненных ситуациях, улучшение качества специальных социальных услуг, укрепление института брака и семьи.

Очень важным моментом, фактически не упомянутом упускаемым в информационном поле, является то, что принятие любого закона возлагает на уполномоченные государственные органы обязанности и по его исполнению. 

Эффективность реализации закона будет прямо зависеть от того, насколько успешно будет выстроена согласованная работа правоохранительных органов, общественных организаций, СМИ и неравнодушных граждан. 

Для более эффективной реализации указанных новелл в МВД будет создано специализированное подразделение по борьбе с семейно-бытовым насилием.

 Если раньше часто фиксировались случаи отсутствия реакции правоохранительных органов на семейно-бытовое насилие, то теперь за подобное игнорирование они будут нести соответствующую ответственность.

В этой связи важно вспомнить высказывание К.Токаева о том, что «любые законодательные изменения не будут эффективны, если в обществе не будет полного неприятия, «нулевой терпимости» к любым формам агрессии и насилия».

Наши правоохранительные органы, в первую очередь полиция, должны в полной мере руководствоваться этими словами Главы государства.

1. НОВЫЕ ЗАКОНОДАТЕЛЬНЫЕ МЕРЫ ПО ЗАЩИТЕ ЖЕНЩИН

Цивилизованность общества определяется его отношением к женщинам. Так, ключевой характеристикой развитого социума является предоставление женщинам равных прав с мужчинами. 

Принятый Президентом закон о семейно-бытовом насилии, по сути, закрывает разногласия в данном вопросе, сигнализируя об абсолютной приверженности государства принципам равенства и верховенства закона.  

Необходимо признать, что до подписания закона о семейно-бытовом насилии правовая система страны была выстроена с учетом интересов мужчин, практически игнорируя изначально уязвимое положение женщин. Нововведения фактически борются с так называемым «мужским шовинизмом», пустившим глубокие корни как в нашем общественном сознании, так и в системе правового регулирования. 

Наиболее свежий пример проявления сложившегося «статуса кво» наблюдается в ходе широко транслирующегося судебного дела в отношении экс-министра К. Бишимбаева и Б. Байжанова. Примечательной стала видеозапись одного из полицейских, предположившего о виновности погибшей С. Нукеновой в своей смерти. Хочется верить, что принятый закон поставит «стоп» подобным проявлениям неуважения к жертвам насилия.

Закон о семейно-бытовом насилии подталкивает тысячи женщин к выходу из абъюзивных отношений, дает им правовую защищенность и возможность спастись. По сути, документ создает для них твердую почву для принятия решительных мер по отстаиванию своих прав и интересов. Он также повышает доверие данной группы граждан к государству, хотя ранее женщины не были способны даже поделиться соответствующей информацией ввиду отсутствия действенных мер наказания в отношении насильников. Криминализация побоев и причинения легкого вреда здоровью, а также ужесточение наказания до исключительно лишения свободы за умышленный средний и тяжкий вред здоровью придадут уверенность женщинам в том, что они смогут привлечь к ответственности «кухонных бойцов». Другими словами, закон поможет женщинам выжить и освободиться от тирании.

Согласно данным Генеральной прокуратуры, в 2023 году в правоохранительные органы поступило 100 тысяч жалоб на домашнее насилие. Это в три раза больше, чем за последние пять лет в совокупности. Такие показатели в полной мере объясняют остроту сложившейся ситуации и необходимость принятого Президентом закона. 

Закон предусматривает восстановление отмененной в 2017 году уголовной ответственности за причинение легкого вреда здоровью, а также за нанесение побоев. 

Теперь по новому закону примирение при неоднократных побоях и нанесении вреда здоровью женщинам и детям уже не предусматривается.  

Новый закон призван по-настоящему оздоровить казахстанское общество, ведь семейно-бытовое насилие является современным бичом социума. Ужесточение наказания за подобные преступления нацелено на установление адекватного и соразмерного содеянному наказания, тем самым вырабатывая новую систему ценностей у населения. Главным акцентом в этой системе должно стать уважение прав женщин и формирование здоровых отношений между ними и мужчинами. Эти ценности необходимо заложить в головах подрастающего поколения.

Принятие закона основывается на понимании природы насилия – здесь пытаются искоренить причину, а не следствие. Исследования показывают, что корни насилия – в мачизме, патриархальных представлениях о подчиненной роли женщины, гендерном неравенстве и дисбалансе власти, то есть, когда один член семьи осуществляет власть над другим через контроль, угрозы или физическую расправу. 

Чтобы минимизировать домашнее насилие, теперь создается целая социально-культурная экосистема: создание безопасной среды для детей и женщин и предотвращение преступлений в отношении них, ужесточение наказания за преступления в отношении несовершеннолетних, усиление профилактики правонарушений, а также психолого-педагогические сопровождение детей. Ужесточение наказаний и отказ от примирения в отношении тяжких преступлений создает более строгий режим наказания для лиц, совершивших насильственные и опасные деяния, что важно для обеспечения справедливости и законности в обществе.

Повышена ответственность за насилие, в том числе в семейно-бытовой сфере. С учетом общественного мнения криминализированы умышленное причинение легкого вреда здоровью и побои.

Ужесточена ответственность за умышленное причинение средней тяжести и тяжкого вреда здоровью. 

Ранее для привлечения лица к ответственности за истязание требовалось доказать систематичность нанесения побоев и иных насильственных действий. Теперь вводятся нормы, определяющие ответственность за насильственные действия, совершенные с особой жестокостью, издевательством с целью доставить мучения потерпевшему. При этом при доказывании вины насильника, не требуется, чтобы потерпевший систематически испытывал подобные насильственные действия в свой адрес. 

Закон о семейно-бытовом насилии можно назвать действенным институциональным механизмом защиты и реабилитации женщин. Он выводит проблему на новый, более высокий уровень, становясь своего рода превентивной мерой для сдерживания потенциальных преступников.

Прорывным можно назвать пункт нового закона, предусматривающий уголовное преследование по делам, связанными с умышленным причинением легкого вреда здоровью и побоями, независимо от подачи жалобы потерпевшим. Другими словами, преступления будут преследоваться по факту, а не по заявлению. Этот пункт придает закону предупредительный характер, тем самым уведомляя потенциальных преступников о неизбежности наказания.

Важным пунктом, направленным на защиту прав женщин и детей, станет введение возможности изолирования преступника сроком на 30 дней и наложения запрета на контакт с потерпевшими. Это положительно повлияет на психо-эмоциональное состояние пострадавших, предоставив им возможность полноценной реабилитации.

Законом о семейно-бытовом насилии ужесточаются карательные меры за проявление насилия в отношении женщин.

В частности, теперь за умышленное причинение среднего и тяжкого вреда здоровью предусматривается только лишение свободы до 8 лет. Тогда как ранее обвиняемый мог получить ограничение свободы.

Статья о причинении легкого вреда здоровью также была ужесточена – предполагается штраф до 200 МРП или арест до 50 суток. Кроме того, за это преступление теперь предусматривается не административная, а уголовная ответственность.   Это же преступление, при наличии отягчающих обстоятельств, предусматривает штраф до 1000 МРП либо ограничение или лишение свободы до 2 лет.

За побои, которые также переквалифицированы в уголовное правонарушение, предусмотрено наказание в виде штрафа до 80 МРП или ареста до 25 суток. При отягчающих обстоятельствах побои повлекут штраф до 200 МРП либо арест до 50 суток.

Наряду с этим, была ужесточена ответственность за истязание. Теперь предполагается лишение свободы от 2 до 3 лет, в случае отягчающих обстоятельств – от 4 до 7 лет.

Таким образом, даже наименьшие побои предполагают внушительные штрафы или аресты на довольно долгий срок. Это существенно сдержит потенциальных насильников от агрессии в адрес своих жен и близких.

1. НОВЫЕ ЗАКОНОДАТЕЛЬНЫЕ МЕРЫ ПО ЗАЩИТЕ ДЕТЕЙ

Отношение к ребенку, это отношение к своему будущему. Не секрет, что многие проблемы современных взрослых, это результат травмы, полученные в детском возрасте. Нередко, эти травмы связаны с проявлением насилия. 

От того какими будут наши дети зависят перспективы развития всего общества и государства. Именно по этой причине в развитых странах благополучие и безопасность детей выходит на первый план. 

Введены нормы, ужесточающие ответственность за любые проявления насилия в отношении женщин и детей, а также призванные укрепить институт семьи, безопасность несовершеннолетних.

Существенно ужесточена ответственность за проявление любых форм насилия против детей. В Уголовном кодексе систематизированы и четко определены перечень преступлений против несовершеннолетних от причинения вреда здоровью до похищения и убийства. Совершившие такие деяния лица не могут быть освобождены от уголовной ответственности в связи с примирением.

За убийство малолетнего, изнасилование малолетнего, насильственные действия сексуального характера в отношении малолетнего предусмотрено самое суровое наказание в виде пожизненного лишения свободы. 

За похищение детей отныне предусмотрено лишение свободы от 10 до 15 лет (ранее от 7 до 12 лет), а за незаконное лишение их свободы – от 5 до 10 лет (ранее до 5 лет).

Впервые введена уголовная ответственность за приставание сексуального характера к лицам, не достигшим 16-летнего возраста. До принятия этих норм, такая ответственность предусматривалась только за развращение лиц, не достигших 14-летнего возраста. За это предусмотрены исправительные работы до 200 МРП или общественные работы до 200 часов либо арест до 50 суток. Кроме того, обвиняемый может лишиться права занимать определенные должности и заниматься определенной деятельностью до 3 лет.

Предусмотрено за похищение детей лишение свободы на срок от 10 до 15 лет лишения свободы (ранее от 7 до 12 лет), а за незаконное лишение их свободы – от 5 до 10 лет лишения свободы (ранее до 5 лет).

Новый закон также направлен на уменьшение случаев самоубийства. Если ранее предусматривалась уголовная ответственность только за доведение до самоубийства, то теперь – за склонение и содействие к совершению самоубийства. Подобные действия в отношении несовершеннолетнего повлекут лишение свободы от 5 до 9 лет. Тем самым эти меры усилят как профилактику предотвращения самоубийств, так и ответственность виновных в этом.

Новый закон предусматривает наиболее суровое наказание в виде пожизненного лишения свободы педофилам и убийцам детей. При этом исключены любые альтернативы. Тем самым к подобным лицам в обществе сформирована нулевая терпимость.

Новые нормы ориентированы на борьбу с травлей в школах. Так, впервые введена административная ответственность за травлю (буллинг, киббербулинг) несовершеннолетнего. За это деяние предусмотрено предупреждение или штраф в размере 10 МРП. Повторное совершение травли влечет штраф 30 МРП (110 760 тенге), а если деяние совершено несовершеннолетним в возрасте от 12 до 16 лет – предупреждение или штраф 10 МРП на родителей или лиц, их заменяющих. Подобное повышение ответственности для родителей, чьи дети занимаются буллингом сверстников, заставит их серьезно задуматься над воспитанием своих чад. 

Установлена обязанность организаций образования незамедлительно сообщать правоохранительным органам о совершении несовершеннолетними или в отношении них противоправных деяний. 

Известно немало случаев принудительной высадки детей до 16 лет из общественных транспортов. Это опасно для ребенка, который, чаще всего возвращается из школы самостоятельно. Теперь это будет считаться правонарушением, за который предусмотрен штраф в размере 5 МРП (18 460 тенге). 

1. НОВЫЕ ЗАКОНОДАТЕЛЬНЫЕ МЕРЫ ПО УКРЕПЛЕНИЮ ИНСТИТУТА СЕМЬИ

Общественное внимание в большей степени привлекают нормы, связанные с усилением ответственности за любые проявления насилия в отношении женщин и детей. 

Однако, не меньшее значение имеют нормы, направленные на     укрепление института семьи. В частности, новым законом предусмотрено дальнейшее развитие института Уполномоченного по правам ребенка.

Впервые определен уполномоченный орган в сфере формирования государственной семейной политики. Эти функции возложены на Министерство культуры и информации (Комитет по делам молодежи и семьи).

Впервые на законодательном уровне созданы правовые основы функционирования контакт-центра по вопросам семьи, защиты прав женщин и детей, в роли которого будет выступать юридическое лицо, определяемое уполномоченным органом в сфере информатизации.

При этом введены нормы, которые обязывают госорганы не только взаимодействовать по вопросам семьи, защиты прав женщин и детей, но и предоставлять в контакт-центр информацию о принятых мерах по итогам рассмотрения обращений граждан.

Законом также предусмотрены новые принципы брачно-семейного законодательства, к числу которых теперь относятся – защита, сохранение, укрепление и продвижение традиционных семейных ценностей, основанных на укреплении института брака и семьи, отцовства и материнства и детства, а также принцип обеспечения нравственного и духовного воспитания детей в духе уважения к общечеловеческим, национальным, традиционным, культурным и семейным ценностям в части, не противоречащей Конституции и законодательству.

Особое внимание в законе уделено вопросу предоставления семьям психологической, правовой и социальной помощи. Для этого планируется создание новых Центров поддержки семьи на базе местных исполнительных органов. Ожидается реорганизация деятельности существующих Центров, нацеленная на придание им однородности. При оказании поддержки лицам с признаками бытового насилия Центры предоставляют им возможность проживания до одного месяца. При этом работодатель в период нахождения работника в организациях, предоставляющих специальные социальные услуги потерпевшим от бытового насилия, обязан предоставить ему отпуск до 30 дней без сохранения заработной платы.

Подобное выведение вопроса о важности комплексной помощи на республиканский уровень свидетельствует о критичности сложившейся ситуации и решительности государства по борьбе с проблемой семейно-бытового насилия.

1. ГЛОБАЛЬНОЕ ДВИЖЕНИЕ ПО ЗАЩИТЕ ПРАВ ЖЕНЩИН И ДЕТЕЙ

В повестке дня ООН касательно реализации задачи 16.2 области устойчивого развития на период до 2030 года намечено «положить конец надругательствам, эксплуатации, торговле и всем формам насилия и пыток в отношении детей». Для реализации задачи ЦУР Всемирная организация здравоохранения выработала пакет под названием «INSPIRE: Семь стратегий по ликвидации насилия в отношении детей». 

Изменения в законодательстве нашей страны по вопросам обеспечения прав женщин и безопасности детей призвано произвести серьезные трансформации социальных отношений. Более того, институциональные изменения должны привести к выработке новой модели социализации населения, укреплению ценностных установок в которых личность маленького человечка должна восприниматься как ценность.